หลายชีวิต จิตร ภูมิศักดิ์

คำนำสำนักพิมพ์

ตลอดระยะเวลา ๓๖ ปีแห่งชีวิตของคนคนหนึ่งที่ถือกำเนิดขึ้นมาในช่วงปลายระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ โดยเติบโตขึ้นมาพร้อมกับกระแสชาตินิยม ทั้งจากกระแสชาตินิยมที่ถูกปลุกขึ้นมาจากผู้นำประเทศที่หวังจะสร้างความยิ่งใหญ่ของเชื้อชาติไทยในดินแดนแหลมทอง ขณะที่ชาตินิยมอีกกระแสที่เขา ได้รับคือกระแสชาตินิยมที่หวังจะปลดปล่อยตัวเองจากผู้ปกครองของประชาชนชาวกัมพูชา เมื่อครั้งใช้ชีวิตช่วงหนึ่งในจังหวัดพระตะบอง ซึ่งในช่วงสงครามโลกครั้งที่ ๒ เป็นดินแดนของประเทศไทย

เมื่อต้องอพยพกลับเข้ามาสู่ดินแดนประเทศไทยในปัจจุบัน เขาได้เข้ารับการศึกษาชั้นมัธยมในเมืองหลวงอีกครั้งหนึ่งพร้อม ๆ กับกระแสแอนตี้จีนที่พุ่งสูงขึ้นมาภายหลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ ซึ่งเขาก็เข้าร่วมกระแสดังกล่าวเมื่อเรียนอยู่ในระดับมัธยม

ขณะที่บริบททางการเมืองเปลี่ยนอีกครั้งเมื่อคณะรัฐประหาร ๒๔๙๐ ขึ้นมามีอำนาจ บรรยากาศเสรีภาพช่วงสั้น ๆ ภายหลังสงครามได้ปิดฉากลงอีกครั้งพร้อม ๆ กับการเข้ารับการศึกษาต่อในระดับอุดมศึกษา ณ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย นอกจากความสนใจทางด้านนิรุกติศาสตร์ที่เป็นความสนใจเดิมของเขาแล้ว การเปลี่ยนแปลงทางการเมืองครั้งใหญ่เมื่อเกิดการปฏิวัติสังคมนิยมในประเทศจีนในเดือนตุลาคม ๒๔๙๒ และการถือกำเนิดขึ้นของ อักษรสาส์น ภายใต้การดูแลของสุภา ศิริมานนท์ ก็เป็นจุดหักเหสำคัญในการหันมาศึกษาแนวคิดสังคมนิยม

ในฐานะสาราณียากร หนังสือมหาวิทยาลัย ๒๓ ตุลาคม ๒๔๙๖ ได้เปลี่ยนชีวิตเขาอย่างสิ้นเชิงเมื่อถูกเพื่อนนิสิตร่วมมหาวิทยาจับโยนบก และตามมาด้วยการพักการเรียนเป็นเวลา ๑๒ เดือน เนื่องจากทำหนังสือที่มีเนื้อหา “กระเดียดเอียงซ้าย” ชีวิตหลังจากนั้น เขาต้องถูกการเฝ้าติดตามจากทางการตลอดเวลา ขณะเดียวกันเมื่อมีเวลาว่างมากขึ้น เขาก็ได้ร่วมงานกับนักเขียนฝ่ายก้าวหน้าในยุค ๒๔๙๐ เป็นจำนวนมาก

การเมืองไทยเปลี่ยนไปอีกครั้งเมื่อมีการรัฐประหารล้มจอมพล ป. พิบูลสงคราม ในปี ๒๕๐๐ และตามมาด้วยการขึ้นสู่อำนาจอย่างเบ็ดเสร็จของจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ ในเดือนตุลาคม ๒๕๐๑ เขาถูกจับกุมด้วยข้อหาคอมมิวนิสต์ แม้ต่อมาศาลทหารจะพิจารณาว่าเขาไม่มีความผิด แต่เขาต้องสูญเสียอิสรภาพ กว่า ๖ ปี

“คุกขังเขาได้ แต่หัวใจอย่าปรารถนา” เวลากว่า ๖ ปีที่เสียไป เขาได้ผลิตงานชิ้นสำคัญเป็นจำนวนมากภายใต้การให้ความช่วยเหลือจัดส่งข้อมูลจากญาติ มิตร โดยเฉพาะคุณแม่ที่อยู่เคียงข้างเขาตลอดเวลา แต่เมื่อได้รับอิสรภาพ เมือง ก็ร้อนรุ่มเกินกว่าจะอยู่ได้ เนื่องจากถูกคุกคามอยู่ตลอดเวลา เขาจึงตัดสินใจมุ่งหน้าสู่ป่าเขา เพื่อทำการต่อสู้ร่วมกับพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย แต่ เขาก็จบชีวิตลงเมื่ออายุได้ ๓๖ ปี เมื่อถูกล้อมยิงเสียชีวิตที่บ้านหนองกุง อำเภอวาริชภูมิ จังหวัดสกลนคร ในวันที่ ๕ พฤษภาคม ๒๕๐๙

แม้ตัวจะตายไปแล้วแต่ผลงานของเขาได้ถูกถ่ายทอด/ส่งต่อมายังคนรุ่นหลังที่กำลังอยู่ในยุคแสวงหาเป็นจำนวนมาก ผ่านบทกวี บทความ รวมทั้งประวัติชีวิตที่เล่าสู่กันฟังในวงแคบ ๆ

จนกระทั่งเกิดการปฏิวัติ ๑๔ ตุลา ที่ได้ทำลายเพดานความรับรู้ในต่าง ๆ ของสังคมไทย ผลงาน/ประวัติชีวิตของเขาได้กลับมาเป็นสิ่งที่กล่าวขวัญถึงเป็นอย่างมาก จนกล่าวได้ว่าเขาเป็น “นักรบของรุ่นใหม่” ขณะเดียวกัน ผลงานทางวิชาการของเขาที่ได้รับการตีพิมพ์เผยแพร่ก็เป็นการจุดประเด็นการศึกษาใหม่ ๆ ขึ้นมาอย่างมากมาย

แม้จะจบลงด้วยโศกนาฏกรรม ๖ ตุลา ที่นอกจากจะทำลายชีวิตของผู้คนด้วยน้ำมือเผด็จการความฝันร่วมกันในการสร้างสังคมที่ดีกว่าก็เหมือนจะปิดฉากลงเมื่อต้องเผชิญกับภาวะตกต่ำของกระแสสังคมนิยมที่เกิดขึ้นทั่วโลก หลังจากนั้นไม่นาน กระแสความกระตือรือร้นที่จะค้นคว้าศึกษาชีวิตและงานของเขาก็พลอยประสบภาวะซบเซาตามไปด้วย

เรากำลังพูดถึง จิตร ภูมิศักดิ์ (๒๕ กันยายน ๒๔๗๓ – ๕ พฤษภาคม ๒๕๐๙) ปัญญาชนนักปฏิวัติคนสำคัญของสังคมไทย ผู้ซึ่ง “อาจจะเป็นคนที่ได้รับการยกย่องและถูกประณามมากที่สุดนับแต่ปรีดี พนมยงค์ เป็นต้นมา” ขณะที่ดูเหมือนว่าจิตร ภูมิศักดิ์ อาจจะเป็นนักคิดคนสำคัญของไทยเพียงไม่กี่คนที่ถูกศึกษาอย่างละเอียดทุกแง่มุม ขณะเดียวกันเมื่อมีการศึกษาค้นคว้าเกี่ยวกับจิตร มากขึ้น ก็พบว่ายิ่งมีสิ่งที่เราไม่รู้เกี่ยวกับตัวของจิตรก็มากขึ้น เช่นกัน

หลายชีวิต จิตร ภูมิศักดิ์ เป็นการรวมงานศึกษา ค้นคว้า ชีวิตและผลงานของจิตร ภูมิศักดิ์ โดยวิชัย นภารัศมี หรือที่รู้จักกันในนาม “เมือง บ่อยาง” ที่ใช้ความพยายามเป็นเวลาร่วม ๓๐ ปีในการสืบค้นทั้งเอกสารชั้นต้น สัมภาษณ์ ประมวลบริบทแวดล้อม ด้วยความมุ่งมั่นที่จะขยายความรับรู้เกี่ยวกับจิตร ภูมิศักดิ์ ให้มากที่สุดเท่าที่จะเป็นไปได้

พร้อม ๆ กับที่งานของวิชัย นภารัศมี เป็นการรวบรวมประวัติของจิตร ภูมิศักดิ์ ในมิติต่าง ๆ แล้ว งานชิ้นนี้เป็นเสมือนประวัติศาสตร์ความรับรู้เกี่ยวกับจิตร ภูมิศักดิ์ ไปพร้อมกันด้วย เพราะแม้ทางสำนักพิมพ์ ฟ้าเดียวกัน จะได้ทำการแยกหมวดหมู่ของงานทั้งหมดไว้ในประเภท ชีวิต และงาน พร้อมกับแบ่งเป็นหัวข้อย่อยแต่ละประเภทเพื่อสะดวกในการศึกษาค้นคว้าแล้ว แต่ถ้าอ่านอย่างละเอียด ผู้อ่านก็จะพบว่าแต่ละบทความจะมีสำนวนภาษาที่แตกต่างกันอยู่ตามลำดับเวลาที่เขียนขึ้น ซึ่งสำนวนภาษาที่แตกต่างกันมิใช่เป็นเพียงพัฒนาการงานเขียนของวิชัย นภารัศมี แต่เป็นอารมณ์ความรู้สึกในยุคสมัยนั้น ๆ ไปพร้อมกันด้วย

ดังนั้นการจัดพิมพ์ หลายชีวิต จิตร ภูมิศักดิ์จึงมิใช่เป็นการรวมบทความของคนคนหนึ่งที่เขียนถึงคนอีกคนหนึ่งเท่านั้น แต่หนังสือเล่มนี้คือการประมวลความรับรู้เกี่ยวกับคนคนหนึ่งที่ได้รับการยกย่องถึง “ความหลากหลายและล้ำลึก” ในทุกศาสตร์ที่ตนศึกษา จากคนอีกคนหนึ่งที่ทุ่มเทในการขยายพรมแดนความรับรู้ของคนคนแรกที่เขาบอกว่าเป็นงานที่ไม่มีวันจะสิ้นสุดลง

กันยายน ๒๕๔๖

๗๓ ปี จิตร ภูมิศักดิ์