มนุษยภาพ

บทบรรณาธิการ

ทำไมหนังสือเล่มนี้จึงชื่อ “มนุษยภาพ” (humanism) … การแขวนป้ายให้กับความคิดและการเมือง หรือบางคนอาจจะติดให้แก่ตนเอง เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นอยู่เสมอในสังคมไทย ธงชัย วินิจจะกูล ก็มีป้ายสารพัดชนิดที่ผู้คนติดให้กับเขา ไม่ว่าจะเป็นฝ่ายซ้าย คอมมิวนิสต์ อดีตผู้นำนักศึกษา คนเดือนตุลา พวกโพสต์โมเดิร์น พวกไม่รักเจ้า ฯลฯ แต่คำเรียกเหล่านี้สามารถแทนตัวตนของธงชัยได้แค่ไหนเชียว ? ไม่นับว่าคำบางคำคือการป้ายร้ายเสียด้วยซ้ำ

บรรดามิตรสหายที่ร่วมหัวกันทำหนังสือเล่มนี้ พบว่าไม่ใช่เรื่องง่ายนักที่จะบอกว่าธงชัยเป็นนักอะไร พวกเราถกเถียงกันอยู่นานว่าจะตั้งชื่อหนังสือเล่มนี้ว่าอะไรดี ในที่สุดจึงตัดสินใจใช้คำว่า “มนุษยภาพ” เราเห็นว่าธงชัยคือนักมนุษยนิยม (humanist) คำนี้น่าจะใกล้เคียงกับตัวตนของธงชัยมากที่สุด ซึ่งธงชัยอาจปฏิเสธ ไม่ยอมรับคำนี้ ก็เป็นไปได้เช่นกัน

อย่างไรก็ตาม มนุษยภาพมีความหมายที่หลากหลายตามการนิยามของนักวิชาการ ในที่นี้จึงขอยกแนวคิดมนุษยภาพที่ปรากฏในงานของฮันนาห์ อาเรนด์ท (Hannah Arendt) มาอธิบาย ทั้งนี้ อาเรนด์ทเป็นนักปรัชญาการเมืองและปัญญาชนสาธารณะผู้รอดตายจากระบอบนาซี เธอทุ่มเทชีวิตให้กับการศึกษาและต่อต้านระบอบเผด็จการเบ็ดเสร็จ ธงชัยเองก็มีประสบการณ์ในทำนองเดียวกับอาเรนด์ทแต่ในระดับที่เล็กกว่า

อาเรนด์ทเห็นว่ามนุษยภาพคือการตระหนักว่าความสามารถในการคิดไตร่ตรองใช้เหตุผลคือแก่นกลางของความเป็นมนุษย์ มนุษย์สามารถกำหนดความหมายและคุณค่าของชีวิตของตนได้ด้วยการแสวงหาความสุขให้แก่ตนเอง สามารถดำเนินชีวิตที่ดีและมีความหมาย พร้อมๆ ไปกับช่วยให้ผู้อื่นมีชีวิตที่ดีมีความสุขด้วย นักมนุษย­นิยมจึงมุ่งปกป้องสิทธิและเสรีภาพในการแสดงความคิดอย่างหัวชนฝา ต่อสู้เพื่อการเมืองที่ก้าวหน้าและเป็นประชาธิปไตย พวกเขาต่อต้านความไร้เหตุผลของลัทธิชาตินิยมและระบอบเผด็จการเบ็ดเสร็จทุกรูปแบบ ไม่ว่าจะเป็นเผด็จการทหาร หรือเผด็จการคอมมิวนิสต์ การปกป้องศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ เสรีภาพ และความหลากหลายทุกรูปแบบในสังคมจึงเป็นสิ่งที่สำคัญอย่างยิ่ง นักมนุษยนิยมเห็นคนทั้งโลกเป็นคนเท่ากันกับตน ความรักและมิตรภาพของพวกเขาต้องข้ามพ้นพรมแดนระหว่างประเทศ สีผิว ชาติพันธุ์ ศาสนา อาเรนด์ทเชื่อว่าวิกฤตการณ์ทางการเมืองของโลกในปัจจุบันคือวิกฤตของมนุษยภาพ การเมืองที่ดีจะต้องปกป้องรักษามนุษยภาพไว้ หากไร้ซึ่งมนุษยภาพ สังคมนั้นก็ล้มละลายทางจริยธรรมและจิตวิญญาณ

กล่าวอย่างไม่อ้อมค้อม หนังสือ มนุษยภาพ ที่อยู่ในมือของท่านเล่มนี้ คือการคารวะต่อมนุษยภาพของธงชัย วินิจจะกูล ผู้อุทิศชีวิตให้กับการครุ่นคิดและผลิตงานเขียนทางปัญญาอย่างไม่เคยหยุดนิ่ง งานทางปัญญาของธงชัยไม่เพียงมีคุณูปการต่อวงการหอคอยงาช้างด้านเอเชียศึกษาและไทยศึกษา แต่งานของเขามักถูกนำไปเผยแพร่และถกเถียงในพื้นที่สาธารณะท่ามกลางการต่อสู้ทางการเมืองในสังคมไทยที่ไม่เคยหยุดนิ่ง คงไม่เป็นการเกินเลยไปที่จะบอกว่ามีนักวิชาการไม่กี่คนในประเทศนี้ที่สามารถสร้างผลสะเทือนเช่นนี้ได้ มีนักวิชาการไม่กี่คนในประเทศนี้ที่หมกมุ่นจริงจังกับความก้าวหน้า/ถดถอยของวงการหอคอยงาช้าง พร้อมๆ ไปกับทุ่มเทความคิดและจิตใจอยู่กับการเมืองและการต่อสู้เพื่อให้สังคมไทยเป็นสังคมที่เคารพศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์มากขึ้น แม้อาชีพทางวิชาการของธงชัยจะอยู่ในต่างแดน แต่ความคิดจิตใจของเขาผูกพันกับการต่อสู้เพื่อสังคมไทยอย่างแนบแน่น

ผู้มีส่วนร่วมในหนังสือเล่มนี้มีทั้งลูกศิษย์ เพื่อนร่วมวิชาชีพ และมิตรสหายของธงชัย งานส่วนใหญ่แปลมาจากบทความที่เคยตีพิมพ์เป็นภาษาอังกฤษในวารสารวิชาการต่างประเทศ และส่วนใหญ่ในกลุ่มนี้นำมาจากวิทยานิพนธ์ปริญญาเอกที่ธงชัยเป็นอาจารย์ที่ปรึกษา ได้แก่ งานของเดวิด สเตร็คฟัสส์, เชน สเตรท, ซีแน ฮยุน, ฟรานซิส อาร์. แบรดลีย์, เทย์เลอร์ เอ็ม. อีสซัม, และธนาพล ลิ่มอภิชาต หากพิจารณางานกลุ่มนี้อย่างละเอียดจะช่วยทำให้เราเห็นภาพใหญ่ของความรู้ความสนใจทางวิชาการของธงชัย ที่กว้างไปกว่างานเขียนของธงชัยโดยตรง นอกจากนี้ มีงานของมิตรสหาย และลูกศิษย์ทางอ้อมที่ได้รับอิทธิพลทางความคิดจากงานของธงชัย ได้แก่งานของพวงทอง ภวัครพันธุ์, ประจักษ์ ก้องกีรติ, สิงห์ สุวรรณกิจ และอาทิตย์ เจียมรัตตัญญู

ภาคที่ 1 ชาตินิยม กษัตริย์นิยม และความ(อ)ยุติธรรมในสังคมไทย

“ราชาในยุคประชาชาติ: ความย้อนแย้งของกฎหมายหมิ่นพระบรมเดชานุภาพในฐานะอาชญากรรมทางการเมืองในประเทศไทย” โดย เดวิด สเตร็คฟัสส์ (David Streckfuss) กล่าวถึงความย้อนแย้งของระบอบการเมืองไทยหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475 ที่แทนที่ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ด้วยระบอบประชาธิปไตยที่มีรัฐธรรมนูญเป็นกฎหมายสูงสุด ซึ่งระบุว่าสิทธิและเสรีภาพของประชาชนต้องได้รับการเคารพและปกป้อง แต่ความย้อนแย้งเกิดขึ้นเมื่อการดำรงอยู่ของกฎหมายหมิ่นพระบรมเดชานุภาพได้ทำให้สถาบันกษัตริย์มีสถานะเป็นศูนย์กลางของอัตลักษณ์ของชาติ และกลายเป็นสิ่งที่ล่วงละเมิดมิได้ยิ่งกว่ายุคสมบูรณาญาสิทธิราชย์ การดูหมิ่นสัญลักษณ์อันศักดิ์สิทธิ์ของชาตินี้ถูกถือเป็นอาชญากรรมร้ายแรงที่ไม่สามารถประนีประนอมได้

“แค่หินกองหนึ่ง ? ปราสาทพระวิหารในฐานะสัญลักษณ์ของความอัปยศแห่งชาติ” โดย เชน สเตรท (Shane Strate) ชี้ว่า ในสายตาของคนไทยในทศวรรษ 2490 ปราสาทพระวิหารเป็นแค่กองอิฐกองหินเท่านั้น และคนไม่มากนักรู้จักสถานที่แห่งนี้ แต่ไม่นานหลังจากนั้น กองอิฐกองหินนี้กลับสามารถปลุกเร้าชาตินิยมในไทยให้ลุกโชติช่วง จนทำให้เกิดการปะทะระหว่างกองกำลังของไทยและกัมพูชา และไปจบลงที่ศาลยุติธรรมระหว่างประเทศ ณ กรุงเฮก ในปี 2503–2505 สถานการณ์ดังกล่าวเกิดซ้ำอีกครั้งระหว่างปี 2551–2556 โดยมีขบวนการต่อต้านทักษิณเป็นผู้โหมกระพือไฟชาตินิยม สเตรทชี้ว่าสิ่งที่เป็นเสมือนเนื้อดินอันอุดมที่หล่อเลี้ยงเชื้อมูลชาตินิยมในกรณีนี้ก็คือวาทกรรม “ความอัปยศแห่งชาติ” ที่นักทวงดินแดนชาวไทยได้ช่วยกันสร้างประวัติศาสตร์นิพนธ์ที่เชิดชูความเป็นเหยื่อของไทย เร้าให้เกิดความรู้สึกอับอายขายหน้าร่วมกัน และผลิตสัญลักษณ์ประกาศความขมขื่นเป็นระยะๆ งานของสเตรทชิ้นนี้จะช่วยทำให้เราอ่านชาตินิยมในกรณี MOU 44 กับการปักปันเขตแดนทางทะเลระหว่างไทยกับกัมพูชาที่กำลังดำเนินอยู่ในปัจจุบันได้ง่ายยิ่งขึ้นด้วย

“แม่ฟ้าหลวง : สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีกับตำรวจตระเวนชายแดนในยุคสงครามเย็น” โดย ซีแน ฮยุน (Sinae Hyun) เป็นงานที่ศึกษาความสัมพันธ์พิเศษระหว่างสมเด็จย่ากับ ตชด. ภายใต้การร่วมมือกันพัฒนาโครงการหลวงในภาคเหนือ ความร่วมมือนี้เป็นหนึ่งในกลไกสำคัญของรัฐไทยในการต่อสู้เพื่อเอาชนะภัยคอมมิวนิสต์ในพื้นที่ชนบทห่างไกล ประการสำคัญยังส่งผลต่อการขยายตัวของอุดมการณ์ราชาชาตินิยมและบทบาทของสถาบันกษัตริย์ในสังคมและการเมืองไทยนับตั้งแต่ทศวรรษ 2500 จนถึงปัจจุบัน

“การขยายบทบาทของกองทัพในยุคประชาธิปไตยครึ่งใบ : การจัดตั้งมวลชนของรัฐ” โดย พวงทอง ภวัครพันธุ์ ท้าทายคำอธิบายเดิมที่ว่าพลเอกเปรม ติณสูลานนท์ ได้ทำให้ประเทศไทยเปลี่ยนผ่านจากระบอบประชาธิปไตยครึ่งใบไปสู่ระบอบประชาธิปไตยเต็มใบอย่างราบรื่น เป็นช่วงเวลาที่อำนาจทางการเมืองของทหารลดลง ในทางตรงกันข้าม พวงทองชี้ให้เห็นว่านี่เป็นช่วงเวลาที่ทหารได้ขยายนิยามของภัยคุกคามความมั่นคงภายในของชาติออกไปอย่างไม่มีขีดจำกัด พร้อมๆ ไปกับพยายามเข้าควบคุมแทรกซึมสังคมผ่านโครงการจัดตั้งมวลชนที่เกิดขึ้นทั่วประเทศที่กระทำในนามของแนวทางการเมืองนำการทหาร

“ความยุติธรรมในระยะเปลี่ยนผ่าน” เป็นแนวคิดที่ถูกกล่าวถึงบ่อยครั้งในสังคมไทย โดยเฉพาะหลังการปราบปรามผู้ชุมนุมเสื้อแดงในปี 2553 และรัฐบาลนายอภิสิทธิ์ เวชชาชีวะ ได้ก่อตั้งคณะกรรมการอิสระตรวจสอบและค้นหาความจริงเพื่อการปรองดองแห่งชาติ (คอป.) ขึ้นมา โดย คอป. มักกล่าวอ้างว่าสิ่งที่พวกเขากำลังทำคือ “ความยุติธรรมในระยะเปลี่ยนผ่าน” บทความของประจักษ์จะพาผู้อ่านไปทำความเข้าใจหลักคิดของความยุติธรรมในระยะเปลี่ยนผ่าน และการปรับใช้ในประเทศอื่นๆ บทความชิ้นนี้จะช่วยทำให้ผู้อ่านสามารถตรวจสอบว่าที่ผ่านมา คนในสังคมไทยมักฉวยใช้คำสวยหรูนี้อย่างบิดเบี้ยวหรือไม่อย่างไร

ภาคที่ 2 ประวัติศาสตร์วัฒนธรรม-ภูมิปัญญาของความเป็นสมัยใหม่ : สยาม/ไทย และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

“การปฏิรูปอิสลาม ครอบครัว และเครือข่ายความรู้ที่เชื่อมมักกะฮ์เข้ากับอุษาคเนย์ในศตวรรษที่ 19” โดย ฟรานซิส อาร์. แบรดลีย์ (Francis R. Bradley) ศึกษาบทบาทของผู้รู้หรือผู้นำทางจิตวิญญาณในศาสนาอิสลามของชุมชนปาตานี ที่ต้องพลัดถิ่นไปยังนครมักกะฮ์ในศตวรรษที่ 19 แต่ชุมชนผู้ลี้ภัยนี้กลับสามารถสร้างเอกภาพทางวัฒนธรรม และส่งผ่านความรู้ศักดิ์สิทธิ์ในยุคก่อนการเกิดรัฐชาติ ผ่านเครือข่ายความรู้โพ้นทะเลระหว่างมักกะฮ์กับเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ได้อย่างน่าทึ่งแบรดลีย์แสดงให้เห็นว่าคำสอนของศาสนาอิสลามได้ช่วยสร้างเอกภาพทางวัฒนธรรมให้แก่ชุมชนผู้ลี้ภัยปาตานี อีกทั้งการครอบครองความรู้ศักดิ์สิทธิ์ได้เพิ่มคุณค่าให้กับสมาชิกของชุมชนอีกด้วย นอกจากนี้ แนวทางการศึกษาของแบรดลีย์แตกต่างจากคำอธิบายกระแสหลักว่าด้วยการฟื้นฟูศาสนาอิสลามในที่อื่นๆ ของโลก

เทย์เลอร์ เอ็ม. อีสซัม (Taylor M. Easum) สนใจมโนทัศน์ของคำว่า “ลาว” (Laos) ที่ผกผันไปตามเงื่อนไขของเวลาและสถานที่ ที่ปรากฏในประวัติศาสตร์และประวัติศาสตร์นิพนธ์ไทย รวมถึงมุมมองและปฏิบัติการของรัฐสยามที่มีต่อคนลาวในเขตขัณฑ์ของตนในช่วงเวลาที่สยามกำลังเผชิญกับการเกิดขึ้นใหม่ของลาวในฐานะอาณานิคมของฝรั่งเศส อีสซัมยังสำรวจมุมมองที่มีต่อคำว่า “ลาว” ของคณะมิชชันนารีอเมริกันที่ทำงานอยู่ในภาคเหนือของสยามในช่วงขึ้นศตวรรษที่ 20 เขาชี้ให้เห็นว่ามุมมองที่แตกต่างกัน ไม่เพียงกลายเป็นข้อพิพาทในเรื่องเขตอำนาจในการทำงานเผยแผ่คริสต์ศาสนา แต่ยังได้ช่วยสร้างแนวคิดเรื่องพื้นที่ลาวที่ถูกจำกัดมากขึ้น อันเป็นผลของการปรับเปลี่ยนวาทกรรมเชิงเชื้อชาติ-ชาติพันธุ์ของรัฐไทยและอาณานิคมลาวของฝรั่งเศส

สิงห์ สุวรรณกิจ สนใจว่าท่ามกลางความเปลี่ยนแปลงมากมายในคริสต์ศตวรรษที่ 19 ลักษณะวิธีการดูสถานที่ต่างๆ และการรับรู้เชิงพื้นที่ (seeing places and perceiving space) ของชนชั้นนำสยามเกิดการแปรผันอย่างไร และมันส่งผลต่อการให้คุณค่าความหมายแบบใหม่แก่พื้นที่ศาสนสถานต่างๆ รวมถึงความสัมพันธ์ของสัตว์โลกอย่างไร ความทันสมัยหรือความรู้ทางวิทยาศาสตร์เข้าไปแทนที่คำอธิบายเชิงศาสนาอย่างไร หรือเกิดการอธิบายแบบผสมปะแต่งที่ข้ามยุคข้ามสมัย (anachronistic hybridity)

ธนาพล ลิ่มอภิชาต ถกเถียงกับแนวการอธิบายสองแบบว่าด้วย “วรรณคดีสโมสร” โดยรัชกาลที่ 6 โดยแนวแรกอธิบายว่าการก่อตั้ง “วรรณคดีสโมสร” เป็นความพยายามรักษามาตรฐานของงานประพันธ์ไทย และปัดป้องอิทธิพลตะวันตกที่มีต่องานประพันธ์และวัฒนธรรมไทย ส่วนอีกแนวทางเห็นว่าวรรณคดีสโมสรคือความพยายามของรัชกาลที่ 6 ที่ต้องการอ้างสิทธิ์ในมรดกทางวรรณคดีไทยให้เป็นมรดกของชาติ ธนาพลเสนอว่าคำอธิบายดังกล่าวละทิ้งบริบทต่างๆ ที่รายล้อมสยามในครึ่งหลังของศตวรรษที่ 19 เขาเห็นว่าวรรณคดีสโมสรเป็นกลยุทธ์ที่ฝ่ายชนชั้นสูงใช้เพื่อปรับเปลี่ยนและยืนยันสิทธิอำนาจทางวัฒนธรรม (cultural authority) ของตนเองที่กำลังถูกท้าทายจากหลายฝ่ายในสังคม ส่งผลให้เกิดมโนทัศน์และรูปแบบอย่างใหม่ของทุนทางวัฒนธรรมและสิทธิอำนาจในสยามยุคใหม่ด้วย

ประวัติศาสตร์นิพนธ์ว่าด้วยการเปลี่ยนผ่านของสยามสู่สมัยใหม่เป็นพื้นที่ที่มีการศึกษาหลากหลายมากที่สุดพื้นที่หนึ่งก็ว่าได้ บทความของอาทิตย์ เจียมรัตตัญญู เรื่อง “จาก ‘โซ๊ด’ สู่ ‘สะวิง’: อัสดงคตนิยมกับการเมืองของการแปลทางวัฒนธรรมในประวัติศาสตร์ไทยสมัยใหม่” เป็นบทสนทนากับงานว่าด้วยสยามยุคใหม่ของธงชัยโดยมุ่งเน้นที่มิติทางอารมณ์ความรู้สึก อาทิตย์ชี้ว่าในการปรับเปลี่ยนเป็นตะวันตกหรืออัสดงคตานุวัตร (Westernization) สังคมสยามได้เกิดโครงสร้างของความรู้สึกใหม่ (new structure of feeling) ที่ไม่เคยมีมาก่อน นั่นคือความรู้สึกปะปนกันหรือสับเปลี่ยนกันทั้งรัก-ชื่น-ขื่น-ชังฝรั่งตะวันตก ซึ่งสัมพันธ์กับการเมืองระหว่างชนชั้นในสังคมไทยด้วย อาทิตย์ส่องสังเกตการก่อตัวของโครงสร้างความรู้สึกที่ว่านี้ผ่านการศึกษาคำสแลงสำคัญในยุคนี้ เช่น เก๋ โก้ โซ๊ด อิน ซึ่งปรากฏในหลักฐานประเภทต่างๆ ทั้งบันทึกความทรงจำ จดหมายส่วนตัว หนังสือราชการ บทความหนังสือพิมพ์ ศิลปะวรรณกรรม ฯลฯ และเป็นคำที่ผูกโยงกับข้อถกเถียงเรื่องอัตลักษณ์ ศีลธรรม และลำดับชั้นทางสังคมในช่วงหัวเลี้ยวหัวต่อดังกล่าว

ภาคสุดท้าย มุมมองของมิตรและศิษย์ที่มีต่อธงชัย

เป็นมุมมองที่เป็นผลจากการได้พูดคุยแลกเปลี่ยนกับธงชัย จากการอ่านงานของธงชัย จากการทำงานร่วมกัน และจากมิตรภาพที่ดำเนินมาตลอด 3–4 ทศวรรษ แม้ว่าบทความของยุกติ มุกดาวิจิตร จะปรับปรุงมาจากบทแนะนำธงชัยในงานปาฐกถาป๋วย อึ๊งภากรณ์ ครั้งที่ 17 ในปี 2563 บรรณาธิการเห็นร่วมกันว่าเป็นบทความที่เหมาะสมคู่ควรกับหนังสือ มนุษยภาพ อย่างยิ่ง นอกจากนี้ มุมมองของธนาพล ลิ่มอภิชาต นักศึกษาไทยไม่กี่คนที่มีธงชัยเป็นอาจารย์ที่ปรึกษาการเขียนวิทยานิพนธ์ปริญญาเอก และมุมมองของ “มิตรสหายคนหนึ่ง” จะทำหน้าที่ฉายภาพให้ผู้อ่านได้เห็นตัวตนบางด้านของธงชัยที่ไม่ค่อยปรากฏในพื้นที่สาธารณะมากนัก

ผู้ที่มีส่วนร่วมสำคัญที่ช่วยผลักดันให้หนังสือ มนุษยภาพ ปรากฏกายออกมา มีมากกว่าบรรดาคนที่ได้ถูกเอ่ยชื่อไปข้างต้นแล้ว ธนาพล อิ๋วสกุล บรรณาธิการบริหารสำนักพิมพ์ฟ้าเดียวกัน เป็นผู้ที่กระตือรือร้นมากที่สุดคนหนึ่งนับตั้งแต่วันแรกๆ ที่พวกเราตั้งวงคุยเกี่ยวกับหนังสือเล่มนี้ หากไม่มีธนาพลคอยผลักให้งานเดินหน้า และลงมือทำงานอยู่เบื้องหลังเองแล้วละก็ หนังสือเล่มนี้อาจไม่มีโอกาสได้ปรากฏกายขึ้นก็ได้ นอกจากนี้ รองศาสตราจารย์ฉลอง สุนทราวาณิชย์ เป็นอีกท่านหนึ่งที่สนับสนุนการทำหนังสือเล่มนี้มาตั้งแต่ต้น

สุดท้าย แต่ไม่ใช่ท้ายสุด ต้องขอขอบคุณเป็นอย่างสูงต่อพิชญ์พงศ์ เพ็งสกุล และอัญชลี มณีโรจน์ ที่กรุณารับภารกิจอันหนักอึ้ง แปลบทความภาษาอังกฤษที่เต็มไปด้วยศัพท์แสงอันยุ่งยากให้เป็นภาษาไทยอันสละสลวย ขอแสดงความนับถือและขอขอบคุณจากใจต่อกองบรรณาธิการชั้นเยี่ยมของสำนักพิมพ์ฟ้าเดียวกัน—อัญชลี มณีโรจน์, วิรพา อังกูรทัศนียรัตน์, นฤมล กระจ่างดารารัตน์—ที่ช่วยทำให้หนังสือเล่มนี้ออกมาสมบูรณ์มากที่สุดเท่าที่จะเป็นไปได้

กรุงเทพฯ ณ โมงยามที่มนุษยภาพอยู่ในภาวะวิกฤต

มกราคม 2568