แกะรอยตัวพิมพ์ไทย

เมื่อปี 2545 ประชา สุวีรานนท์ โดยมีเอสซี แมตช์บ็อกซ์เป็นโต้โผ ได้จัดงานนิทรรศการ 10 ตัวพิมพ์กับสังคมไทยขึ้นที่หอศิลป์จามจุรี จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย กล่าวได้ว่านิทรรศการครั้งนั้นได้เปิดโลกของตัวพิมพ์ไทยจากที่ซุกซ่อนในแดนสนธยาของวงการ typography และแวดวงนักออกแบบกราฟิกดีไซเนอร์ ให้กลายมาเป็นประเด็นที่สังคมในวงกว้างมากขึ้นให้ความสนใจ เนื่องจากการศึกษาตัวพิมพ์ของประชาวางอยู่บนจุดตัดของศาสตร์หลายแขนง ไม่ว่าวัฒนธรรม ภาษา เทคโนโลยี และสุนทรียศาสตร์ น่าจะเป็นครั้งแรกที่มีการศึกษารวบรวมและจัดประเภทตัวพิมพ์ไทยอย่างเป็นระบบ โดยใช้วิธีวิทยาแบบสัญศาสตร์ (semiotics) ซึ่งกำลังเป็นกระแสร่วมสมัยในโลกวิชาการสากลขณะนั้น

มองย้อนกลับไปประเทศไทยในปี 2545 เป็นปีที่รัฐบาลจากการเลือกตั้งนำโดยทักษิณ ชินวัตร เข้ามาบริหารประเทศ เป็นปีแรกที่คนไทยทุกคนมีสิทธิเข้ารับการรักษาในโรงพยาบาลของรัฐด้วย “บัตรทอง” 30 บาทรักษาทุกโรค เป็นปีที่เศรษฐกิจไทยฟื้นตัว เงินบาทแข็งค่าขึ้นเฉลี่ยอยู่ที่ 43 บาทต่อดอลลาร์สหรัฐ อุตสาหกรรมยานยนต์ไทยถูกตั้งเป้าให้เป็นดีทรอยต์แห่งเอเชีย ประชากรมีรายได้ต่อครัวเรือนเฉลี่ยเดือนละ13,736 บาท ค่าจ้างขั้นต่ำวันละ 133 บาท โทรศัพท์มือถือเริ่มเป็นปัจจัยที่ห้าเมื่อนับว่ามีผู้ใช้บริการโทรศัพท์เคลื่อนที่ 17.4 ล้านเลขหมายเทียบกับกำลังแรงงานรวม 34.2 ล้านคน เป็นปีที่ชนชั้นกลางเริ่มตั้งตัวได้จากที่ล้มละลายคราวฟองสบู่แตก คนรุ่นเจเนอเรชั่น Y ถือกำเนิด กระแสฮัลลยูเริ่มก่อตัวจากละครโทรทัศน์เกาหลีที่ฉายทางช่องไอทีวี คนฟังเพลงจากเครื่องเล่นซีดีแทนเครื่องเล่นเทป แผ่นฟล็อปปีดิสก์ถูกแทนที่ด้วยซีดีรอมก่อนจะกลายร่างเป็นไอคอน save บนหน้าจอคอมพิวเตอร์ กล้องฟิล์มกำลังจะตายและถูกแทนที่ด้วยกล้องดิจิทัล สื่อสิ่งพิมพ์รุ่งเรืองถึงขีดสุดก่อนจะล้มหายตายจากเมื่อถูกสื่อออนไลน์ดิสรัปต์ในอีกทศวรรษถัดมา เป็นปีที่นิตยสารหัวใหม่ผุดขึ้นเต็มแผง นักเขียนคอลัมนิสต์กลายเป็นอาชีพที่ใฝ่ฝันของเด็กจบใหม่ เกิดนักเขียนหน้าใหม่ที่ทลายขนบทางภาษา วรรณกรรมแนวโพสต์โมเดิร์นเริ่มเป็นกระแสนิยม เทคโนโลยีการพิมพ์เข้าสู่ยุคดิจิทัลเต็มสูบมาเป็นระยะเวลาหนึ่งแล้ว จึงไม่แปลกที่การหวนกลับไปหาตัวตะกั่ว เครื่องพิมพ์เลตเตอร์เพรส กระทั่งการล้างฟิล์มในห้องมืดจะเป็นการโหยหาอดีตรูปแบบหนึ่ง

ในบริบทที่ “สิ่งเก่ากำลังจะตาย สิ่งใหม่ก่อกำเนิด” นิทรรศการ 10 ตัวพิมพ์กับสังคมไทยก็เป็นหมุดหมายหนึ่งของการเปลี่ยนผ่าน มันทำหน้าที่แกะรอยวิวัฒนาการของตัวพิมพ์กับประวัติศาสตร์สังคมไทยกว่าศตวรรษตั้งแต่ยุคแรกที่การพิมพ์เข้าสู่สยาม เป็นต้นว่าตัวอักษรที่ใช้บนโปสเตอร์หนัง นางนาก มาจากตัวบรัดเลเหลี่ยมที่ปรากฏครั้งแรกใน บางกอกรีคอร์เดอร์ หนังสือพิมพ์ฉบับแรกของไทย ตัวฝรั่งเศสที่ออกแบบอย่างประณีตได้รับความนิยมมาเป็นร้อยปีและยังคงความทันสมัยก็เกิดขึ้นในยุคสร้างชาติผ่านตำราเรียนแผนใหม่ของโรงพิมพ์อัสสัมชัญ ตัวพิมพ์ตระกูลโป้งที่เริ่มกลับมาเป็นที่นิยมก็เป็นดั่งตัวแทนของยุคสมัยปฏิวัติเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อมันปรากฏครั้งแรกในคำประกาศคณะราษฎร 24 มิถุนายน 2475

นิทรรศการ 10 ตัวพิมพ์ที่บอกเล่าเรื่องราว 10 ยุคสมัยยิ่งทำให้เราตระหนักว่าประเทศไทยเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา ครั้นเกิดรัฐประหารซ้ำถึงสองครั้งสองครา (2549, 2557) จนมีคำกล่าวว่าเป็น “ทศวรรษที่สูญหาย” ของสังคมไทย หากแต่การออกแบบสร้างสรรค์ตัวพิมพ์ก็ไม่เคยหยุดนิ่ง กระทั่งเกิดปรากฏการณ์สั่นสะเทือนการเมืองวัฒนธรรมครั้งใหญ่เมื่อสังคมไทยผลัดรุ่น (จำนวนประชากรรุ่นเบบี้บูมเมอร์และเจเนอเรชั่นX ถดถอยแก่ชรา ขณะที่คนเจเนอเรชั่น Y–Z เติบโตเป็นแรงงานหลักขับเคลื่อนสังคม) สื่อใหม่เบ่งบาน (New Media เช่น Facebook, X, TikTok) ในปี 2563 การเคลื่อนไหวของเยาวชนคนรุ่นใหม่เพื่อปลดแอกจากระบอบอำนาจนิยมในสังคมเก่าและเรียกร้องปฏิรูปสถาบันกษัตริย์ ตัวพิมพ์ไทยก็ได้เป็นหนึ่งในคลื่นกระแสการเปลี่ยนแปลงดังกล่าว พร้อมๆ กับการเกิดใหม่ครั้งที่สองของคณะราษฎร ตัวพิมพ์ยุคปฏิวัติ 2475 ก็ได้เกิดใหม่ในรูปแบบฟอนต์ “คณะราษฎร เรกูลาร์” ที่ถูกเอาไปใช้บนป้ายประท้วง สติ๊กเกอร์ เสื้อยืด รวมถึงสเตนซิลบนท้องถนน การออกแบบดีไซน์ฟอนต์ถูกนำมาใช้อย่างแข็งขันมีชีวิตชีวาในการเคลื่อนไหวเรียกร้องประชาธิปไตยอีกครั้ง