ประชาธิปไตยใส่ชฎา

คำนำบรรณาธิการ

…ประชาธิปไตยไม่ได้ต้องตายตัว ไม่ว่าคุณจะชอบหรือชัง คนที่หยิบประชาธิปไตย ไปใช้ มันก็ใช้เพื่อประโยชน์ของมัน ผมว่ามันมันส์กว่าที่จะดูว่าคนจะเอาไปใช้ยังไง ตราบที่ยังมีคนเอาไปใช้มันก็ยังมีพลัง ถ้ามันเป็นของเปลี้ยไม่มีพลัง คนไม่เอามันไปใช้หรอก … ประชาธิปไตยที่กลับไปหาตำราตะวันตกที่ต้องมีคำตอบ 10 ข้อ แล้วก็ต้องทำให้ได้ 10 ข้อนั้น คุณอย่าออกจาก 10 ข้อนี้นะ ถ้าออกจาก 10 ข้อนี้ คุณเหี้ยคุณไม่ใช่ประชาธิปไตย อย่างนี้มันง่าย คุณจะนั่งเรียนทำหอกอะไร คุณก็แจก 10 ข้อนี้ไปทั่วโลก นั่งท่อง ผมไม่เชื่อ ผมรู้สึกว่าพอมันหลุดมือจากไอ้เหี้ยล็อก ไอ้ห่ารูสโซ คนข้างหลังที่มีชีวิตและคิดเป็นเขาก็ยำมันเอาไปรับใช้ผลประโยชน์เฉพาะตัวเฉพาะหน้าของเขา…

เนื้อหาตอนหนึ่งในการบรรยายของเกษียร เตชะพีระ เรื่อง “วิเคราะห์สังคมไทย : ความเปลี่ยนแปลงการเมืองการปกครองและวัฒนธรรม” จัดโดยโรงเรียนนักข่าว TCIJ โดยการสนับสนุนของมูลนิธิฟรีดริค เอแบร์ท (FES) เมื่อปลายปี 2558 สะท้อนความคงเส้นคงวาของเขาต่อมุมมองการหยิบใช้ “ประชาธิปไตย” เพื่อประโยชน์ในการต่อสู้ต่อรองของกลุ่มก้อนตัวแสดงต่างๆ หากพิจารณาตั้งแต่บทที่ 1 ของหนังสือเล่มนี้ คือ “การเมืองวัฒนธรรมว่าด้วยประชาธิปไตย : บทนำเปรียบเทียบเชิงทฤษฎี” ที่เขียนขึ้นเมื่อปี 2537 ทั้งยังกล่าวได้ว่าเสมือนเป็นข้อเขียนวิชาการที่เปิดตัวเกษียรในฐานะนักรัฐศาสตร์ไฟแรงผู้ครุ่นคิดจริงจังกับวิธีวิทยา “การเมืองวัฒนธรรม” (cultural politics) ก่อนที่สิ่งนี้จะถูกนำมาคิดต่อขยายความเพิ่มเติมโดยนักวิชาการรุ่นต่อมา^[1]

ประชาธิปไตยใส่ชฎา : จากเสรีนิยมประชาธิปไตยถึงทางแพร่งแห่งอำนาจนำ เป็นหนังสือรวมบทความวิชาการ งานวิจัย การบรรยาย ตลอดจนบทสัมภาษณ์ของศาสตราจารย์ ดร. เกษียร เตชะพีระ ในช่วงเวลาเกือบ 4 ทศวรรษ (พ.ศ. 2531–2566) ทั้งนี้ เจ้าตัวระบุเปรียบเปรยไว้ในคำนำผู้เขียน โดยเรียกสิ่งนี้ว่า “แผนที่การคิดสี่ทศวรรษ” แน่นอนว่าแผนที่การคิดนี้ หาใช่แค่การเห็นวิธีวิทยาหรือการทำงานวิชาการของเกษียรแต่เพียงอย่างเดียว หากยังเป็นบทวิเคราะห์ที่สัมพันธ์โดยตรงกับความเปลี่ยนแปลงทางการเมืองไทยนับแต่ทศวรรษ 2530–2560 ยึดโยงกับเหตุการณ์ที่เป็นจุดพลิกจุดเปลี่ยนในประวัติศาสตร์ยุคใกล้ ทั้งพฤษภาประชาธรรม 2535, รัฐประหาร 19 กันยายน 2549 โดย คปค./คมช., รัฐประหาร 22 พฤษภาคม 2557 โดย คสช. ตลอดจนปรากฏการณ์สำคัญของสังคมการเมืองไทย อาทิ กระแสสูงของ “พระราช­อำนาจนำ” (royal hegemony) หลังเหตุการณ์พฤษภาฯ 2535 ที่ท้ายสุดปะทะขัดแย้งกับ “ระบอบทักษิณ” ก่อนที่พระราชอำนาจนำจะเคลื่อนคลายลงในทศวรรษ 2550 พร้อมๆ กับปรากฏการณ์การเมืองสีเสื้อ “เหลือง” vs “แดง” ต่อเนื่องถึงการเปลี่ยนผ่านรัชกาล (2559) ที่ชนชั้นนำไทยต้องเผชิญหน้ากับคลื่นความเปลี่ยนแปลง ทั้งจากสภาวะ “ทางแพร่งแห่งอำนาจนำ” ที่พวกเขายังแก้ไม่ตก ทั้งจากตัวแสดงทางการเมืองหน้าใหม่ที่พวกเขาไม่คุ้นเคย ปฏิกิริยาต่อต้าน ไม่สมยอมของ “ม็อบราษฎร” (2563) ที่ไม่อินังขังขอบกับอารมณ์ความรู้สึกทางการเมืองชุดเดิมและลุกขึ้นมาตั้งคำถามท้าทาย ตลอดจนการขยับท่าทีของชนชั้นนำไทยที่ดูจะยิ่งถอยห่างจากประชาธิปไตยจนยากที่จะหาคำนิยาม ทั้งหมดนี้สัมพันธ์กับการช่วงชิงประชาธิปไตย ที่ ณ ปัจจุบัน (2568) สภาวการณ์นี้ก็ยังฝุ่นตลบไม่แล้วเสร็จ

หากพิจารณาประเด็นการช่วงชิงประชาธิปไตย ประโยคสำคัญ “ประชาธิปไตยของประชาชนต้องเป็นอิสระจากรัฐและทุน” คือภาพสะท้อนการปรากฏตัวของ “ภาคประชาชน” หรือประชาสังคมในช่วงทศวรรษ 2530 ที่มีตัวแสดงสำคัญคือ “ชนชั้นกลางกระฎุมพี” ทั้งนี้ สำหรับเกษียร ควรกล่าวด้วยว่าตลอดระยะเวลาการทำงานวิชาการ ข้อเขียนของเขาทั้งหมดล้วนมี “ออเดี้ยน” (audience) ผู้อ่านที่เป็นชนชั้นกลาง ขณะที่กลิ่นอายในงานเขียนยุคนี้ของเกษียรยังสะท้อนพันธกิจชี้ชวนปลุกพลังชนชั้นกลางให้ตระหนักรู้ในการสร้าง “อำนาจนำ” เพื่อช่วงชิงประชาธิปไตยจาก “รัฐราชการ” และ “ทุน” โดยร่วมมือกับชนชั้นผู้ถูกกดขี่ ณ จังหวะเวลาที่โชติช่วงชัชวาลที่สุดของชนชั้นกลางกระฎุมพีไทย

แม้ความคิดความฝันของเกษียรที่คาดหวังให้ชนชั้นกลางสร้างอำนาจนำต้องกลายเป็นหมัน ด้วยเพราะขอบฟ้าสังคมการเมืองไทยหลังเหตุการณ์พฤษภาฯ 2535 มีเพียงโลกาภิวัตน์ที่พังพาบไม่เป็นท่าจากวิกฤตเศรษฐกิจปี 2540 กับพระราชอำนาจนำที่ขึ้นสู่กระแสสูง อันส่งผลให้ “ประชาธิปไตยใส่ชฎา” ปรากฏขึ้นอย่างชัดเจนในสังคมการเมืองไทยภายใต้ “ฉันทมติภูมิพล” กระนั้น เกษียรยังคงมีความปรารถนาดีต่อการต่อสู้เพื่อช่วงชิงประชาธิปไตยของชนชั้นกลางกระฎุมพีไทยไม่เสื่อมคลาย ดังในการต่อสู้ครั้งหลังสุดของ “ม็อบราษฎร” 2563 โดยหากนำเหตุการณ์นี้มาพินิจพิเคราะห์กับสถานการณ์สากลในการเปลี่ยนผ่านจากระบอบอำนาจนิยมไปสู่ “เสรีประชาธิปไตย” ณ ห้วง 2 ทศวรรษที่ผ่านมา (นับจากปี 2548) ข้อแนะนำของเกษียรคือ ความรุนแรงเป็นสิ่งที่พึงหลีกเลี่ยง การต่อสู้สามารถยืนหยัดด้วยหลักการ “สันติวิธี” เขาพยายามชี้ชวนยืนยันเพื่อให้เห็นว่า ประชาธิปไตยของประเทศส่วนใหญ่ได้มาโดยสันติวิธี

ไม่เพียงแต่เรื่องสังคมการเมืองไทย ประชาธิปไตยใส่ชฎา ยังฉายภาพมุมมองประวัติศาสตร์มหภาคเปรียบเทียบ (comparative macro historical approach) อันเป็นวิธีวิทยาในการทำงานของเกษียรโดยแท้ ทั้งนี้ ภายหลังสิ้นสุดสงครามเย็น ดูเหมือนแนวคิด “เสรีนิยมประชาธิปไตย” (liberal democracy) ได้แผ่ขยายไปทั่วโลก งานเขียน The End of History and the Last Man (1992) ของฟรานซิส ฟูกูยามา (Francis Fukuyama) นักรัฐศาสตร์เรืองนาม ถึงกับพยากรณ์ว่าจากนี้ไป “เสรีนิยมประชาธิปไตย” แบบอเมริกาเหนือและยุโรปตะวันตกคือจุดสูงสุดของประวัติศาสตร์มนุษยชาติ ครั้นหวนกลับมามองสังคมการเมืองไทยในช่วงเดียวกัน นี่เองคือช่วงสมัยอันรุ่งโรจน์ของชนชั้นกลางกระฎุมพีไทยภายหลังเหตุการณ์พฤษภาฯ2535 กระนั้น “เสรีนิยมประชาธิปไตย” ที่น่าจะเป็นอนาคตอันหอมหวานของบรรดาชนชั้นกลางกระฎุมพีทั้งโลกรวมทั้งไทยกลับไม่เป็นดังหวัง เมื่อสองสิ่งนี้ “เสรีนิยม” กับ “ประชาธิปไตย” ค่อยๆ ถูกฉีกขาดห่างจากกัน สิ่งที่เกิดขึ้นนี้หากแม้นในสังคมการเมืองไทยนับเป็นปัญหาใหญ่ ก็ควรต้องกล่าวด้วยว่าประชาธิปไตยในโลกสากลตะวันตกก็ตกอยู่ในอาการร่อแร่ทั้งอาจหนักหน่วงยิ่งกว่า

มุมมองประวัติศาสตร์มหภาคเปรียบเทียบของเกษียรยังได้พาผู้อ่านหวนกลับไปทำความเข้าใจรากเหง้าที่มาของแนวคิด “เสรีนิยม” กับ “ประชาธิปไตย” ในโลกตะวันตก ซึ่งแท้จริงแล้วสองสิ่งนี้มีความต่างมากกว่าความเหมือน เมื่อ “เสรีนิยม” คือหลักประกันสิทธิเสรีภาพเหนือชีวิต ทรัพย์สินของชนชั้นกลางกระฎุมพี จากการกดขี่บีฑาของอำนาจที่เหนือกว่า ไม่ว่าจะเป็นสถาบันกษัตริย์ ผู้นำเผด็จการ กระทั่งรัฐบาล ขณะที่ “ประชาธิปไตย” โอบรับความเสมอภาคเท่าเทียมของมหาชนภายใต้หลักการ “เมื่อคนเราเท่ากัน อำนาจย่อมเกิดจากตัวเลข” บนข้อเท็จจริงนี้ เกษียรชวนผู้อ่านกลับมายังเมืองไทยและชี้ให้เห็นถึงความแตกต่างจากมูลฐานระหว่าง “เสื้อเหลือง—เสรีนิยม” vs. “เสื้อแดง—ประชาธิปไตย” พร้อมกันนี้ ภายใต้เกมการเมืองวัฒนธรรม “เสรีนิยม” ที่เมื่อข้ามผ่านมาสู่สังคมวัฒนธรรมไทย สิ่งนี้ก็ถูกเปลี่ยนร่างแปลงกายเป็น “เสรีนิยมรอยัลลิสต์” ขณะที่ “ประชาธิปไตย” ก็ถูกแต่งองค์ทรงเครื่องเป็น “ประชาธิปไตยใส่ชฎา” เป็น “ระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข” ดังที่เราๆ ท่านๆ ต่างคุ้นชิน แต่แน่นอน ณ ปัจจุบัน สิ่งเหล่านี้กำลังถูกตั้งคำถาม

ในแง่ประโยชน์สำหรับผู้อ่าน กล่าวได้ว่า ประชาธิปไตยใส่ชฎา สามารถถูกอ่านเพื่อทำความเข้าใจประเด็นปัญหาการช่วงชิงประชาธิปไตยไทย ทั้งในแง่พัฒนาการของสถานการณ์ บางบทผู้อ่านสามารถเห็นระลอกแห่งความขัดแย้ง การต่อสู้ประนีประนอม จุดพลิกจุดเปลี่ยน ความคลี่คลาย ตลอดจนเห็นบทบาทของกลุ่มก้อนตัวแสดงที่หลายหลากในประวัติศาสตร์การเมืองไทยนับตั้งแต่หลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475 มาจนถึงประวัติศาสตร์ยุคใกล้ ขณะเดียวกันแทบทุกบทของ ประชาธิปไตยใส่ชฎา ก็อุดมไปด้วยแนวคิดร่วมสมัยที่ใช้วิเคราะห์ความเปลี่ยนแปลงของการเมืองไทยในห้วง 4 ทศวรรษได้อย่างผาดโผนพลิกแพลงไม่ว่าจะเป็น การเมืองวัฒนธรรม (cultural politics) เสรีนิยมประชาธิปไตย (liberal democracy) การเปลี่ยนย้ายอำนาจ (power shift) พระราชอำนาจนำ (royal hegemony)^[2] เครือข่ายในหลวง (network monarchy)^[3] รัฐพันลึก (deep state)^[4] ฉันทมติภูมิพล (Bhumibol consensus)^[5] monarchised military^[6] ฯลฯ สิ่งเหล่านี้ถูกพิจารณาผ่านแว่นมุมมองการสังเคราะห์หยิบใช้แนวคิดต่างๆ โดยเกษียรได้อย่างแหลม

อาสา คำภา

^[1] ดู ประจักษ์ ก้องกีรติ, การเมืองวัฒนธรรมไทย ว่าด้วยความทรงจำ/วาทกรรม/อำนาจ (นนทบุรี :ฟ้าเดียวกัน, 2558) ; และ ประจักษ์ ก้องกีรติ, ประชาธิปไตย หลากความหมาย หลายรูปแบบ (กรุงเทพฯ : สยามปริทัศน์, 2563).

^[2] ดู ชนิดา ชิตบัณฑิตย์, “โครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริ : การสถาปนาพระราชอำนาจนำ (พ.ศ. 2494–2546)” (วิทยานิพนธ์มหาบัณฑิต คณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, 2547).

^[3] ดู Duncan McCargo, “Network monarchy and legitimacy crises in Thailand,” Pacific Review 18, 4 (December 2005) : 499–519.

^[4] ดู Eugénie Mérieau, “Thailand’s Deep State, Royal Power and the Constitutional Court (1997–2015),” Journal of Contemporary Asia 46, 3 (2016) : 445–66. พากย์ไทย ดู เออเจนี เมริโอ, “รัฐเร้นลึกในไทย พระราชอำนาจ และศาลรัฐธรรมนูญ (พ.ศ. 2540–2558),” ฟ้าเดียวกัน 14, 1 (มกราคม–เมษายน2559) : 13–46.

^[5] ดู เกษียร เตชะพีระ, “ภูมิทัศน์ใหม่ทางการเมือง,” มติชนสุดสัปดาห์, 23–29 มิถุนายน 2560.

^[6] ดู Paul Chambers and Napisa Waitoolkiat, “The Resilience of Monarchised Military in Thailand,” Journal of Contemporary Asia 46, 3 (2016) : 425–44.