ฟ้าเดียวกัน 12/1 : ระบอบประชาธิปไตย

บทบรรณาธิการ

ระบอบประชาธิปไตยที่มีนายกรัฐมนตรีเป็นคนกลางอันมีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข

การดำรงตำแหน่ง “นายกรัฐมนตรีคนกลาง” ในความหมายของนายกรัฐมนตรีที่กองทัพเลือก พรรคการเมืองถูกบังคับให้สนับสนุน และได้รับพระบรมราชูปถัมภ์ ยาวนานเป็นเวลา 8 ปี 5 เดือน (2523-2531) ของ พล.อ.เปรม ติณสูลานนท์นั้น เป็นต้นแบบของรัฐบาลที่ “มีเสถียรภาพ ใจซื่อ มือสะอาด” ในสายตาของคนจำนวนหนึ่ง ตลอดระยะเวลาดังกล่าวเปรมสวมบท “เตมีย์ใบ้” ลอยตัวเหนือปัญหา แต่สุดท้ายก็ได้เกิดกระแส “เมื่อป๋า เซ็งเปรม” ทำให้นายกรัฐมนตรีคนกลางต้องเปิดทางให้แก่นายกรัฐมนตรีที่มาจากการเลือกตั้ง

พล.อ.ชาติชาย ชุณหะวัณ นายกรัฐมนตรีคนต่อมา แม้พื้นเพจะมาจากคณะรัฐประหาร พ.ศ. 2490 แต่ชาติชายในทศวรรษ 2530 เป็นทั้ง ส.ส. นครราชสีมา และหัวหน้าพรรคชาติไทยซึ่งเป็นที่รวมของทุนท้องถิ่นและทุนระดับชาติหลัง 14 ตุลา และชนะการเลือกตั้งในปี 2531 ขณะที่รัฐบาลเปรมมีฐานสำคัญอยู่ที่เทคโนแครต รัฐบาลชาติชายนั้น แม้คณะรัฐมนตรีจะประกอบด้วยกลุ่มทุนต่างๆ แต่ก็มี “คณะที่ปรึกษานายกรัฐมนตรี” ที่รู้จักกันในนาม “ที่ปรึกษาบ้านพิษณุโลก” ซึ่งได้ระดมนักวิชาการ “หัวก้าวหน้า” ขณะนั้นเข้ามาทำหน้าที่ผลิตนโยบายที่นอกกรอบของทางราชการ

ในแง่หนึ่ง นโยบายของชาติชายจึงมุ่งเน้นให้เกิด “ประชานิยม” มีตั้งแต่เรื่องที่เกี่ยวข้องกับชีวิตประจำวัน เช่น การเพิ่มวันหยุดสงกรานต์จาก 1 วันเป็น 3 วัน การออกกฎหมายประกันสังคมและสิทธิการลาคลอด 90 วัน ไปจนถึงเรื่องใหญ่ๆ อย่างการเปลี่ยนสนามรบให้เป็นสนามการค้า และเมกะโปรเจกต์ต่างๆ

ทว่าท่ามกลางการขยายตัวของเศรษฐกิจที่พุ่งสูงขึ้นอย่างรวดเร็ว การแสวงหาส่วนเกินทางเศรษฐกิจของนักการเมืองและกลุ่มทุนในรัฐบาลกลับขยายตัวมากตามไปด้วย รัฐบาลชาติชายโดนโจมตีเรื่องคอร์รัปชั่นจนเป็นที่มาของฉายา “บุฟเฟต์คาบิเนต” และเปิดช่องให้ทหารฉวยโอกาสก่อการรัฐประหารในนามคณะรักษาความสงบเรียบร้อยแห่ง ชาติ (รสช.) เมื่อวันที่ 23 กุมภาพันธ์ 2534

สิ่งที่ต้องบันทึกไว้ด้วยก็คือ ในประกาศพระบรมราชโองการแต่งตั้งหัวหน้าคณะรัฐประหารในนาม “หัวหน้าคณะรักษาความสงบเรียบร้อยแห่งชาติ” ของในหลวงนั้น ไม่มีผู้ลงนามสนองพระบรมราชโองการ เช่นเดียวกับกรณีการรัฐประหาร พ.ศ. 2500 ของจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ ซึ่งบ่งบอกถึงความสัมพันธ์ระหว่างกษัตริย์กับหัวหน้าคณะรัฐประหารนับตั้งแต่ทศวรรษ 2500 เป็นต้นมา

แต่การจะเอาคนอย่างเปรมกลับมาเป็นนายกรัฐมนตรีอีกในทศวรรษ 2530 นั้น เป็นเรื่อง “ล้าสมัย” เสียแล้ว ดังนั้นชื่อของ “อานันท์ ปันยารชุน” อดีตปลัดกระทรวงการต่างประเทศที่ผันตัวเองมาเป็นนักธุรกิจจนกลายเป็นประธานสภาอุตสาหกรรมแห่งประเทศไทย จึงเป็นตัวเลือกที่เหมาะสมสำหรับคณะ รสช. รัฐบาลอานันท์ 1 ซึ่งบริหารประเทศโดยปราศจากฝ่ายค้าน ได้รับเสียงตอบรับดีเกินคาด เมื่ออานันท์ได้สร้างผลงานอันเป็นที่ถูกใจชนชั้นกลางในเมือง กระทั่งเขากลายเป็นแม่แบบของ “นายกรัฐมนตรี ในฝัน” ของใครหลายคน

ทว่าถึงที่สุด รัฐบาลชั่วคราวก็ต้องหลีกทางให้แก่การเลือกตั้งที่เริ่มลงหลักปักฐาน แล้วในการเมืองไทย ภายหลังการเลือกตั้งวันที่ 22 มีนาคม 2535 รสช. ได้วางหมากให้พล.อ.สุจินดา คราประยูร ดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี ตามตัวแบบที่เคยทำสำเร็จกับเปรมในทศวรรษ 2520 แต่ รสช. ประเมินพลังชนชั้นกลางและการเมืองในระบบรัฐสภา ไว้ต่ำเกินไป เพียงอายุ 40 กว่าวัน รัฐบาลสุจินดาก็ล้มคว่ำลงภายหลังเกิดความรุนแรงในเดือนพฤษภาคม 2535

ผลจากเหตุการณ์พฤษภา 2535 นอกจากจะทำให้ทหารต้องกลับเข้ากรมกองไปชั่วระยะหนึ่ง และทําให้รัฐสภากลายเป็นฐานที่มั่นในการเข้าสู่อำนาจรัฐแล้ว ยังทำให้สถาบันกษัตริย์สูงเด่นขึ้นในฐานะ “คนกลาง” ผู้มีบารมีที่ออกมาระงับความขัดแย้งในสังคม หนุนเสริมให้เกิดอุดมการณ์กษัตริย์นิยมในคุณภาพใหม่ และพระมหากษัตริย์กลายเป็นผู้กำหนดวาระทางสังคมในเวลาต่อมาอย่างน้อยก็ตลอดทศวรรษหลังพฤษภา 2535

การที่พรรคร่วมรัฐบาลที่เคยสนับสนุน พล.อ.สุจินดามิได้แสดงความรับผิดชอบต่อความสูญเสีย แต่กลับยืนยันที่จะเสนอคนของตนเองขึ้นมาเป็นนายกฯ คนใหม่ต่อจากพล.อ.สุจินดานั้น ได้ก่อให้เกิดความตึงเครียดรอบใหม่ กระทั่งย้อนกลับไปล้มล้างหลักการที่เคยเรียกร้องให้ “นายกรัฐมนตรีต้องมาจากการเลือกตั้ง” ระหว่างการเคลื่อนไหวต่อต้าน พล.อ.สุจินดาลงเสีย เพราะในที่สุด อานันท์ได้กลับมาเป็น “นายกรัฐมนตรีคนกลาง” อีกครั้งท่ามกลางเสียงชื่นชมยินดีอย่างกว้างขวาง ซึ่งกิตติศักดิ์ สุจิตตารมย์ ได้ชี้ว่า นี่เป็นความล้มเหลวในการสถาปนาหลักการ “นายกรัฐมนตรีต้องมาจากการเลือกตั้ง” (ดู กิตติศักดิ์ สุจิตตารมย์ “ความล้มเหลวในการสถาปนาหลักการ “นายกรัฐมนตรีต้องมาจากการเลือกตั้ง : กรณีนายกรัฐมนตรีอานันท์ ปันยารชุน 2,” 162-190)

การเมืองในรอบ 4 ปีหลังรัฐบาลอานันท์ 2 มีการยุบสภาและการเลือกตั้งถึง 3 ครั้ง และมีนายกรัฐมนตรีอีก 3 คน เป็นเหตุให้มีเสียงเรียกร้องให้มีการ “ปฏิรูปการเมือง” เพื่อให้ได้มาซึ่งรัฐบาลที่มีเสถียรภาพ (แบบเปรม?) และมีประสิทธิภาพ (แบบอานันท์) ซึ่งหาไม่ได้จากนักการเมืองที่มาจากการเลือกตั้งในระบบเดิม นี่เป็นฐานที่มาสำคัญของการยกร่างรัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2540

ทักษิณ ชินวัตร หนึ่งในนักธุรกิจหมื่นล้านที่รอดพ้นจากวิกฤตเศรษฐกิจ พ.ศ. 2540 ได้ก้าวขึ้นมาเป็นนายกรัฐมนตรีคนแรกภายใต้รัฐธรรมนูญฉบับปฏิรูปการเมืองนี้

แต่ด้วยปัจจัยทางภววิสัยและอัตวิสัยที่มาบรรจบกันหลายประการ ทักษิณในฐานะนายกรัฐมนตรีที่มาจากการเลือกตั้ง ผู้มีเสียง ส.ส. ในมือและฐานความนิยมจากประชาชนเข้มแข็งอย่างที่ไม่เคยปรากฏมาก่อน ได้กลายมาเป็นผู้ท้าชิงตำแหน่ง “นัมเบอร์วัน” หรือ “หมายเลขหนึ่ง” ของประเทศไปในที่สุด ไม่ว่าจะโดยตั้งใจหรือไม่ก็ตาม (ดู ธนาพล อิ๋วสกุล ชัยธวัช ตุลาธน “เขาถูกบังคับให้เป็น “นัมเบอร์วัน” มองปัญหาว่าด้วยสถานะของนายกรัฐมนตรีในระบอบการเมืองไทย ผ่านเส้นทางการเมืองของทักษิณ ชินวัตร, 192-221)

และเมื่อ “เครือข่ายกษัตริย์” ยืนยันว่า ประเทศนี้มี “นัมเบอร์วัน” อยู่แล้ว นายกรัฐมนตรีอย่างทักษิณ แม้จะได้รับคะแนนเสียงมากมายแค่ไหน ก็เป็นได้แค่ “ผู้จัดการ” ประเทศ มิใช่ “เจ้าของ” แต่ประการใด ทักษิณจึงต้องถูกทำให้เป็น “ปีศาจหมายเลขหนึ่ง” แทน ซึ่งจะต้องกำจัดให้สิ้นซากเสียจากระบบการเมืองของไทย ไม่ว่าจะต้องใช้สรรพกำลังแค่ไหน ใช้วิธีการใด ๆ ก็ตาม โดยมีปัญหาเรื่องการผลัดแผ่นดินเป็นเงื่อนไขประกอบที่สำคัญ

นั่นเป็นการเมืองที่อยู่หลังฉากปรากฏการณ์พันธมิตรประชาชนเพื่อประชาธิปไตย การรัฐประหาร และตุลาการภิวัตน์ มาจนถึงกระแสการเพรียกหา “นายกรัฐมนตรีคนกลาง” ในปัจจุบัน

กล่าวอีกอย่างหนึ่ง ประเด็นปัญหาใจกลางประการหนึ่งของการเมืองไทยตอนนี้ ก็คือ ปัญหาสถานะของ “นายกรัฐมนตรีที่มาจากการเลือกตั้ง” ใน “ระบอบประชาธิปไตย อันมีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข” ทั้งในแง่ที่เป็นความตึงเครียดระหว่างอำนาจที่มาจากการเลือกตั้งกับอำนาจของกษัตริย์ที่ก็มีลักษณะอิงมวลชน ทั้งในแง่ความตึงเครียดระหว่างความชอบธรรมจากการเลือกตั้งกับการตรวจสอบถ่วงดุลตามระบอบประชาธิปไตยปกติ

การจะคลี่คลายปมปัญหานี้จะต้องใช้ต้นทุนอะไรบ้าง จะต้องสูญเสียอีกแค่ไหน อย่างไร หรือถึงที่สุด สังคมการเมืองไทยยังไม่พร้อมที่จะอนุญาตให้มีนายกรัฐมนตรีที่มาจากการเลือกตั้งจริงๆ หากต้องการ “นายกรัฐมนตรีคนกลาง” ซึ่งในที่สุดแม้จะกลับไปสู่ระบบการเลือกตั้ง แต่ก็ต้องเป็นนายกรัฐมนตรีที่ เป็นกลาง ขอเป็นเพียง คนดี และ จงรักภักดี ปราศจาก การเมือง อันมีศักยภาพจะไปท้าทาย “นัมเบอร์วัน” อีก